امانت الکترونیکی و کتابخانه های عمومی: پایان ِ کار قفسه ها!

مروزه، حدود 50 هزار کارت ِ راهنما، روی دیوارهای کتابخانه ی سانفرانسیسکو چسبانده شده است که قبلا همه ی این ها به جای دیوار، جزو فهرست الفبایی کتاب ها بودند و همچنین ممکن است به زودی تبدیل به عناصری تزئینی شوند. امروزه، نه تنها طرفداران کتابخانه ها، می توانند به صورت الکترونیکی میان مجموعه ی کتب به جستجو بپردازند، بلکه می توانند بدون حضور فیزیکی در کتابخانه، کتاب های الکترونیکی را به امانت بگیرند. برای قشر کتابدار، "امانت ِ آنلاین" یک پیشنهاد طبیعی در عصر دیجیتال است. ناشران  و کتاب فروش ها، می ترسند که این کار باعث زوال رونق کار آن ها شود.

نگرانی درباره اثرات کتابخانه ها بر تجارت کتاب، چیز تازه ای نیست. اما امروزه با وجود وسایل دیجیتال، دسترسی خوانندگان به این کتاب ها به آسانی و با سرعت بیشتری انجام می شود و این نگرانی را شدت بیشتری بخشیده است. همانطور که Brian Napak  صاحب انتشاراتی بزرگ Macmillan در سال 2011 گفته، ترس اصلی این است که "شخصی که کارت کتابخانه را گرفت، دیگر مجبور نخواهد بود که هیچ کتابی را بخرد."

کتاب های چاپ شده فقط در ساعاتی که کتابخانه ها باز هستند می توانند به امانت گرفته شوند، بنابرین بسیاری از خوانندگان  زحمت خرید آن را تقبل میکنند تا نسخه ی خودشان را داشته باشند. اما امانتِ الکترونیکی کار را بسیار ساده و راحت کرده است: هرگونه کاربر، با حق امتیاز خود می تواند فایل دیجیتال کتاب مورد نظرش را فورا دانلود کند. (پس از اتمام دوره ی امانت، فایل الکترونیک کتاب خود به خود از بین خواهد رفت) اما این، خود سرآغاز شروع مشکلات بزرگ دیگری است: آیا کتابخانه ها، باید نسخه های متعددی از یک کتاب را بخرند یا فقط یکی؟ مساله امنیت چه می شود؟ یک هکر می تواند با نفوذ به سیستم کتابخانه، کل کتاب های الکترونیکی موجود را غارت کند.

Phil Bradley ، رئیس مرکز تخصصی کتابداری و اطلاع رسانی Chartered، معتقد است که "کتابدارها، مقابل شیطان زانو زده اند". او دراین باره به کتابدارانی اشاره می کند که اخیرا در لندن گردهم آمده بودند تا درباره ی ناراحتی شان از وجود پدیده ی امانت الکترونیکی با یکدیگر گفتگو کنند. برخی ناشران از فروش کتاب های الکترونیکی خود به کتابخانه های عمومی سرباز زده و یا برای آن ها قیمت های گزافی تعیین کرده و محدودیت های شدیدی را برای استفاده از آن ها اعمال می کنند. وی همچنین می گوید: اگرچه 71% از کتابخانه های عمومی بریتانیا، کتاب الکترونیکی به امانت می دهند، با این حال 85% از کتاب های الکترونیکی موجود، اصلا در کتابخانه ها موجود نیست. در آمریکا نیز، کتابخانه های عمومی به طور متوسط دسترسی به 4350  نسخه ی آنلاین را فراهم می سازند. (میزان موجودی کتب الکترونیکی در سایت آمازون که به عنوان غول خرده فروشی آنلاین معروف است معادل 1.7 میلیون نسخه است)

مطابق قانون کپی رایت، کسی که کتاب چاپ شده می خرد می تواند آن را به دیگران قرض یا اجاره بدهد، ولی چنین قانونی درباره کتب های الکترونیک اعمال نمی شود. کتابخانه ها نیز به طور کامل این قوانین را ندارند. در عوض به منظور میزان حق استفاده ی هر کتابی که به امانت می دهند باید مذاکره و گفتگو کنند. آن ها مجموعه ی الکترونیکی خود را روی سرورهایی مانند OverDrive  و 3M قرار می دهند که علاوه بر هزینه ی هر کتاب، این کار به طور متوسط ِسالیانه ، حدود 20 هزار دلار هزینه دارد.

هیچ کشوری، تاکنون قانون مشخصی برای امانت آنلاین تصویب نکرده است. البته بریتانیا درصدد بازنگری روی یک سری قوانین است که نتیجه ی آن احتمالا به زودی اعلام خواهد شد. دولت های دیگر نیز منتظر هستند تا ناشران قوانین خودشان را وضع کنند. در کشور آمریکا، که سه چهارم کتابخانه های عمومی آن، کتاب الکترونیکی به امانت می دهند، هرکدام از شش غول انتشاراتی آن قوانین خاص خودشان را دارند. انتشاراتSimon & Schuster با هرگونه امانت کتاب به صورت الکترونیکی به شدت مخالف است و از این کار سر باز می زند. کتاب های انتشارات  HarperCollins نیز بعد از هر 26 بار امانت دهی، منقضی شده و از بین می رود. انتشارات Penguin نیز کتاب های الکترونیک خود را در 80 کتابخانه ارائه می دهد که تاریخ انقضای آن ها بعد از یک سال سر می رسد. ناشران دیگر نیز خواهان اعمال قوانین و محدودیت هایی نظیر کتب چاپی بر کتب الکترونیکی هستند. مثلا آن ها می خواهند که کتابخانه ها، کتاب های الکترونیکی را هرچند وقت یک بار و به صورت دوره ای، جایگزین کنند، همانگونه که کتاب های چاپی بعد از مدتی کثیف و پاره می شدند و مسئولان مجبور بودند نسخه های جدید را جایگزین آن ها کنند.

البته قوانین دیگری نیز در حال اجرا است. کانادا در حال تهیه ی نرم افزار ملی امانت کتب الکترونیک است که توسط آن کتابخانه ها دیگر مجبور نیستند مجموعه ی الکترونیکی خود را  به وسیله اشخاص ثالث میزبانی کنند. {توضیح مترجم: مجبور نیستند کتاب های خود را روی سرورهای افراد دیگر قرار دهند}. انتشارات Small Canadian با مساله امانت کتاب به صورت آنلاین موافق است.Paul Whitney، رئیس این انتشاراتی و رئیس سابق کتابخانه عمومی ونکوور می گوید: "بازار فروش کتاب به کتابخانه ها حدود 40% از سهم تجارت انتشاراتی ها را در کانادا در برمی گیرد." اما این رقم در آمریکا فقط 5% است.

کتاب جدید، داستان جدید!

بعضی از کتابخانه ها، به ازای هر بار امانت دادن یک کتاب الکترونیک، به ناشر آن حق الزحمه می پردازند. در کشور دانمارک، به ازای هر امانت، 17 کرون (حدود 3 دلار) به ناشر پرداخت می کردند اما با وجود پرداخت این رقم بالا، بزرگترین انتشاراتی این کشور از ادامه این کار سرباز زد. این نگرانی وجود داشت که پدیده ی امانتِ الکترونیکی کتب، نسخه های چاپی را مورد هجمه ی خود قرار دهد. علاوه براین در بعضی از کشورها، گرفتن هزینه از مردم به دلیل استفاده از کتابخانه غیرقانونی است. با اینکه دانشگاه ها، نشریات مورد نیاز خود را می خرند، برخی نیز خواهان افزوده شدن گزینه ی "اشتراک" برای گروهی از کتاب ها در صنعت چاپ وانتشارات هستند ولی ناشران نگرانند تا این کار، ارزش مشتری و کتابخانه را در ذهن مردم کم رنگ نکند.

پدیده ی امانتِ الکترونیکی، نه تنها کنترل ناشران روی کتب هایشان را کاهش می دهد، بلکه اقتدار کتابخانه ها را نیز کم خواهد کرد. میزبانی سرورهای خارجی از مجموعه کتاب های آنلاین، به معنی وجود یک موقعیت سخت و نگران کننده درباره رعایت حریم خصوصی است، علی الخصوص که انتقال این مجموعه ها به سرورهای دیگر سخت و غیرممکن به نظر می رسد. Alan Inouye رئیس انجمن کتابخانه های آمریکا می نویسد: "کتابخانه ها به طور غیورانه ای از اطلاعاتشان دربرابر امانت گیرندگان محافظت می کنند، اما امانتِ الکترونیکی کتاب ها، پدیده ای جدید است که میتواند ناشران را مورد استثمار قرار دهد."

اما در این بین نگرانی بزرگ تری ناشران و کتابخانه داران را تهدید میکند و آن مسئله ی رقابت است. در سال 2011، سایت آمازون برنامه ی امانت ِ الکترونیکی کتاب را راه اندازی کرد. سپس آن را در بریتانیا، فرانسه و آلمان نیز گسترش داد. کاربرانی که برای سرویس اولیه ی آمازون شامل پست رایگان و دیدن فیلم ها با پرداخت هزینه سالانه ثبت نام کرده بودند، اکنون می توانستند از سرویس امانت الکترونیکی کتاب نیز استفاده کنند و ماهیانه یک کتاب به وسیله ی Kindle، سرویس الکترونیکی کتابخوانی سایت آمازون، قرض بگیرند. تاکنون هیچ اقدامی از سوی ناشران در این باره صورت نگرفته است. البته کتابداران نیز از این قضیه دل خوشی ندارند اما زیاد نگران نیستند. Laura Lent ، رئیس کتابخانه عمومی سانفرانسیسکو می گوید که امانت کتاب از کتابخانه ی او برخلاف سایت آمازون "هیچ" هزینه ای ندارد.

Stuart Hamilton، عضو فدراسیون بین المللی انجمن ها و موسسات کتابداری، معتقد است که کتابخانه ها و صنعت انتشار ِ کتاب، هرکدام منافع متفاوتی دارند، اما اگر نسل آینده، تمایلی به عادت کتاب خواندن نداشته باشد، هر دو آن ها از بین خواهند رفت. امانت گرفتن کتاب از کتاب خانه ها، کاری بسیار با ارزش در جهت گسترش و ایجاد علاقه به کتابخوانی است.

بسیاری می پرسند که امانت الکترونیکی، که موجب می شود مراجعه کنندگان به جای استفاده از کتابخانه های عمومی در خانه بمانند، مورد علاقه ی کتابخانه ها می باشد یا خیر؟ (با توجه به حمایت مالیات دهندگان) یک منتقد، امانت الکترونیکی را "تحمیل بیکاری بر کتابداران در سال 2013" خوانده است. اما بر اساس تخمین مرکز تحقیقی Pew ، 62% کتابخانه های آمریکا تنها منبع دسترسی رایگان کاربران به اینترنت هستند {توضیح مترجم: که انگیزه ای برای به کتابخانه آوردن مراجعه کنندگان است}. به علاوه، بسیاری برای آموختن ِ شیوه کتاب خواندن به صورت الکترونیک به کتابخانه مراجعه می کنند. بنابراین داستان کتابداران همچنان صفحات بسیاری برای خوانده شدن دارد.

منبع